eFolk.pl

Polskie słowo „szanty” miało odpowiadać angielskiemu „shanties”, na to przynajmniej wskazuje jego budowa. Jak się jednak okazuje słowa te nie są tożsame, szanty nabyły u nas szerszego, niż pierwotne, znaczenia.
Przyjrzyjmy się więc znaczeniu obu tych słów.
Shanties – w największym skrócie są to marynarskie pieśni pracy. Najbardziej prawdopodobne pochodzenie tego terminu wywodzi się od słowa „chant”, oznaczającego „pieśń”, lub „śpiewanie”. Shanties były, co najważniejsze, niemal zawsze śpiewane a capella. Zdarzało się że niekiedy akompaniowały im skrzypce lub concertina.
Szanty – w Polsce przyjęło się nazywać nimi wszelkie przyśpiewki żeglarskie. Nurt szantowy to całe morskie śpiewanie. Niekiedy można zauważyć również podział na szanty i pieśni kubryku (czyli śpiewane przez marynarzy w wolnym czasie piosenki o tematyce morskiej). Nie rozwiązuje nam to jednak problemu. Dlaczego ? Już odpowiadam. Jak wspomniałem nasze „szanty” zawierają w sobie wszystko co morskie (niekiedy nawet wszystko co mokre, przypomina nam o tym grupa The Pioruners śpiewając „Wiła Wianki”). Aby poznać różne odgałęzienia szantowego ruchu należy prześledzić pokrótce rozwój tego gatunku w Polsce.
Od początku lat 80-tych obserwuje się u nas rozwój ruchu szantowego. Jak grzyby po deszczu pojawiają się nowe zespoły i festiwale. Grupy zaczynające właśnie w latach 80-tych swoją karierę są dziś już klasykami. Zespoły takie jak Mechanicy Shanty, Packet, Cztery Refy czy Stare Dzwony należą do czołówki morskiego śpiewania.
Wszystkie z wymienionych tu grup wykonują tradycyjne shanties, lecz chyba jedynie Stare Dzwony opierają się głównie na tym repertuarze. Z resztą Marek Siurawski, jeden z jego filarów jest najbardziej znanym polskim popularyzatorem pieśni spod żagli. Pozostałe zespoły chętniej sięgają po gatunek o którym jeszcze nie wspominałem – tzw. „maritime folk”. Cóż to takiego? Ano piosenki ludowe, folkowe nawiązujące do pracy ludzi morza, marynarzy, żeglarzy, rybaków, opowiadają tez o problemach nadmorskich rodzin, mieszkańców portów, włóczęgów. Normalną sprawą jest, że tam gdzie jest morze, tam folklor morski się pojawia. Tak się składa, że polscy wykonawcy sięgają zazwyczaj po muzykę „nadmorską” Irlandii, Szkocji, Anglii, Bretanii i Kanady, czyli krain celtyckich. Wiąże się to z popularnością muzyki celtyckiej. Co jednak było wcześniej obecne w Polsce ? Czy aby muzyka celtycka nie zakorzeniła się u nas przez szanty ? Przy okazji warto wspomnieć o pojęciu „polska szkoła muzyki irlandzkiej”. Mam wrażenie że padło ono z ust odwiedzających nasz kraj Holendrów, nie mam jednak stuprocentowej pewności. Owa „polska szkoła” polegać miała, według ich oceny, na dopisywaniu morskich tekstów do folkowych piosenek, zazwyczaj morzem niezwiązanych. Bardzo trafne stwierdzenie, niemal od początków współczesnego ruchu szantowego w Polsce (piszę „współczesnego” bo niektórzy, jak Jerzy Wadowski autor książki „Pieśni spod żagli” wywodzą naszą kulturę morskiego śpiewania z czasów międzywojennych) mamy do czynienia z takim procederem – garść przykładów szant znanych, a opartych na folkowych utworach lądowych:

Podobnie jak w przypadku muzyki rockowej, tak i w przypadku punka mamy do czynienia z częstym łączeniem tej stylistyki z folkiem. Otrzymaliśmy również gatunek zwany punkfolkiem. Jego ramy są jednak niezbyt wyraźnie określone, z jednej strony łatwo zaakceptować bałaganiarską muzykę The Pogues, czy nagrania Levellersów jako połączenie muzyki folkowej z punkiem, z drugiej zaś mianem punkfolkowej określano np. debiutancki album Spirit of the West, ostry pod względem tekstowym, ale zupełnie akustyczny.
Na początku lat 90-tych spotkałem się z teorią jednego z socjologów badających fenomen festiwalu w Jarocinie, która dawała do zrozumienia, że taniec pogo związany z muzyką punk to nic innego jak współczesna odmiana rytualnych tańców plemiennych. Głównie chodziło tu o specyficzny trans i poczucie ekstazy związane z grupową zabawą. Nie wiem jak wiele prawdy jest w tej teorii, potwierdza ją jednak popularność na scenie punk muzyki reggae (zwłaszcza roots). Transowe rytmy bliskie są jak się okazuje punkowej publiczności.
W przypadku folka, to powiązań można szukać gdzie indziej. Tradycja folkowej ballady robotniczej ma na Wyspach Brytyjskich (nie tylko oczywiście) głębokie tradycje. Dlatego też subkultura wywodząca się z środowisk proletariackich stała się w pewnym sensie spadkobiercami Ewana McColla czy Pete’a Seegera.
Związki muzyki punk z folkiem sięgają niemal początków tego stylu. Już zespół The Clash sięgał do muzyki tradycyjnej (utwór „English Civil War” ma linię melodyczną z „Whem Johnny Come Marching Home, a ich własny utwór „Loose Your Skin” – z gościnnym udziałem nieznanej mi wokalistki ma folkowy – wręcz pubowy – charakter). Z reszta Joe Stummer został po latach producentem i przez krótki czas wokalistą The Pogues.
Jednak w przypadku punk rocka na niewiele zda nam się chronologia. Wiadomo że muzyka ta pozostaje w dość głębokim undergroundzie, niekiedy tylko wychylając się na zewnątrz. Nie zmieniła się wiele od czasów gdy zespół Sex Pistols wydał płytę „Never Mind The Ballocks”. Dlatego pozostanę raczej przy zespołach i ich nagraniach, nie przejmując się zbytnio przeskokami czasowymi.
Zacznijmy od najbardziej celtyckiej z punkowych kapel. Chodzi mi o bostoński zespół Dropkick Murphys. Zespół gra radosnego punkrocka i oi, ale sporą część ich repertuaru to piosenki irlandzkie i szkockie. Można sobie posłuchać skocznych, radosnych wersji „Finnegan’s Wake”, czy innych standardów folkowych. W instrumentarium poza gitarami i zwykła rockową sekcją rytmiczną mają chłopaki skrzypki czasem dudy. Mocną stroną zespołu są covery, grają utwory zarówno The Clash, Cock Sparrer, jak i The Pogues. Nagrali również utwór („Vengeance” z repertuaru The Nips) z gościnnym udziałem Shane’a MacGowana’a. Podobno koncerty grupy są niesamowite.
Zespołem, który bardzo kojarzy się z Myrphysami najbardziej, to The Real Mackenzies. Największe wrażenia robią nagrania koncertowe. Punk-folkowy czad z dudami, kawałki takie ja „Loch Lomond” czy „My Bonnie” nabierają zupełnie innego wyrazu. To naprawdę świetna muzyka, pod warunkiem że nasze uszy są w stanie znieść jazgot ich gitar.
Oba zespoły mimo iż pochodzą Zza Wielkiej Wody dumnie obnoszą się ze swoją celtyckością, MacKenzies biegają często podczas występów w kiltach. To dość charakterystyczne dla irlandzkich i szkockich środowisk emigranckich, są nawet bardziej celtyccy od swych kuzynów z Zielonej Wyspy i Górzystej Krainy. Ale nie o poetyckich metaforach ma być ten artykuł.
Scena londyńska, która wydała choćby taki zespół jak The Pogues, może poszczycić się także mniej znanymi zespołami. Ze sceny punkfolkowej wywodzi się grupa Under The Gun. Wbrew pozorom jest ona w Polsce dość dobrze znana, kilkakrotnie grali u nas koncerty, ich wydawnictwa są do nabycia na niemal każdym stoisku z muzyką punkową (mowa o wydawnictwach niezależnych). Zespół przechodził spore perturbacje ze składem i w rezultacie powstała na jego bazie grupa Tofu Love Frogs, która z tego co wiem nie pała sympatią do Under The Gun. Tofu również grali w Polsce i przyznam że są bardziej folkowi od UTG. Ostatnie występy Tofu pokazywano nawet w telewizyjnej Dwójce (razem z Deaf Sheppard i jakimś naszym zespołem góralskim, ale głowy nie dam czy Trebunie-Tutki). Tak czy owak – polecam obie grupy, w przypadku UTG zwłaszcza utwór „Sons of Witches”.
Nie tylko Amerykanie i Brytyjczycy kombinują z kolaboracją w dziedzinie punka i folka. Szwedzi z Tequila Girls również radzą sobie świetnie. Zespół ma na koncie (a jakże!) trasy po Polsce i kilka zapowiedzianych koncertów w Słupsku, z których żaden się nie odbył. Dlatego też swoją koncertową płytkę nazwali po prostu „Slupsk”. Wydane w Polsce na kasecie pierwsze demo zespołu to najbardziej folkowa z ich pozycji. Zawiera m.in. „Raggle Taggle Gypsy”. W ogóle całość bardzo kojarzy się z The Levellers. Mówię o stylistyce, nie jakiejś dosłownej inspiracji. Ostatnia płyta – „Mind Tripper” jest bardziej rockowa, lecz utwory nie zatraciły charakterystycznego dla Tequilli folkowego smaczku.
Brytyjczykami, przynajmniej z narodowości są członkowie The Ukrainians. Wcześniej część z nich grała w Wedding Present, jednak Peter Solovka zorientował się, że jego nazwisko różni się trochę od innych brytyjskich nazwisk. Odkrył muzykę i kulturę Ukrainy (i Rosji) i przełożył ją na język muzyki. Na koncert w Kijowie przyszło więcej osób niż na Michaela Jakcsona. Kiedy grali w gdańskiej „Kwadratowej” omal nie dostałem odwodnienia organizmu (z powodu szaleństw pod sceną, choć wentylacja w tym klubie to zupełnie inna sprawa). Ogólnie muzyka bardzo energetyczna, lub nostalgiczna zależnie do utworu. Zespół obecnie praktycznie nie istnieje, choć ukazało się ostatnio wydawnictwo koncertowe, ma ono charakter przekrojowy.
No i w końcu czas na Francuzów z Louis Attaque. Z mieszanką awangardowego rocka, folka i punkowej werwy wdarli się na francuskie listy przebojów. Nie siedzieli tam zbyt długo, lecz na tyle, by można było zwrócić uwagę na ciekawą muzę jaką prezentują. O samym zespole wiadomo mi na razie niewiele, ale pewnie jeszcze coś o nim pojawi się kiedyś na tych stronach. Aha, jeden z ich utworów wykonuje polski zespół The Bumpers.
Co do polskich zespołów, to schedę po The Pogues dzierżą na pewno The Bumpers i Jak Wolność To Wolność, oraz w pewnym stopniu formacja Szwagierkolaska. Jednaj w środowisku punkowym też czają się zespoły sięgające w stronę folka. Podejrzewam że pierwszą taką próbą był utwór „Woda Woda Woda” grupy Sex Bomba inspirowany przez „Podmoskiewskije Wiecziera”. Dziś mamy więcej takich grup, zwłaszcza związane ze sceną pilską zespoły Alians, Świat Czarownic, INRI czy Globtroter. Kilka innych wykorzystuje elementy folkowe sporadycznie, jak np. Pidżama Porno („Do nieba wzięci”) czy Kremlowskie Kuranty.
Niektóre z zespołów punkowo – folkowych zasługują na szersze omówienie, dlatego też powrócę do nich przy okazji pisania kolejnych odcinków „Folkowych Dróg”.

Związki folku z muzyką rockową są dość oczywiste i nie trzeba wyjaśniać na czym polegają. Mamy przecież gatunek nazywany folkrockiem (choć nie mamy opracowanej jednoznacznej pisowni – stąd niekiedy „folk rock” lub „folk-rock”), oraz jego mutacje (choćby „rock’n’reel” czy „folk’n’roll”). Choć gatunek ten powstał w Stanach Zjednoczonych, szybko przyjął się na kontynencie europejskim. Za sprawą zespołów takich jak Fairport Convention czy Albion Band zyskał lokalny charakter i koloryt. Wielu artystów rockowych zainteresowało się ta muzyką, tworząc nową modę, początkowo na rockowe interpretacje utworów tradycyjnych, później zaś na świadome tworzenie muzyki nawiązującej do folku. Nie wprowadzam rozróżniania na muzykę pop i rock, gdyż granice są niekiedy bardzo zatarte.
Jedną z pierwszych postaci rockowego światka sięgającą po muzykę folkową był sam król rocka – Elvis Presley. Zdarzało mu się wykonywać, zwłaszcza we wczesnych latach kariery estradowej, amerykańskie „folk songs”. Późniejsze lata króla są jednak z naszego punktu widzenia stracone. Mówiąc o wczesnych latach muzyki rockowej warto wspomnieć o hicie jakim była „La Bamba” – rockowa wersja meksykańskiej piosenki ludowej w wykonaniu Richie’go Valensa. W Europie po folk sięgnęli bardzo wcześnie The Beatles. Wśród nagrań zarejestrowanych w etapie poprzedzającym debiutancki album „Please Please Me” była szkocka pieśń „My Bonnie”. Wiele lat później na płycie „Let It Be” znalazła się w formie żartu przeróbka liverpoolskiej pieśni „Maggie May”. Jeszcze później, sam Paul McCartney nagrał z towarzyszeniem szkockich dudziarzy kolejny utwór. Było to „Mull of Kentyre”.
Warto też wspomnieć o wielkim przeboju The Animals „The House Of The Rising Sun”, który jest amerykańską pieśnią folkową. Na gruncie amerykańskim znaczącą postacią był rzecz jasna Bob Dylan, jego osiągnięcia zarówno na gruncie folkowym, jak i rockowym są tak znaczne, że można by się długo spierać o przynależność artysty do któregoś z tych nurtów. Można powiedzieć, że działający z nim The Band to początek ery folkrocka. Podobnie trudno jest jednoznacznie sklasyfikować Joan Baez. Wokalistka zaczynająca od repertuaru tradycyjnego, wykonywanego przy akompaniamencie gitary, niejednokrotnie sięgała w później po rockowy repertuar, choć może nie aż tak bardzo, jak Bob Dylan.
W latach 70-tych muzyka folkowa bynajmniej nie opuściła nurtu rockowego. Już wówczas inspiracje muzyką dawną i ludową wykazywał Ritchie Blackmore. Na płytach Deep Purple pojawiały się miniaturki i motywy ludowe. Choćby słynne „Greensleaves”. Na scenę wkracza też zespół Jethro Tull. Zaczarowany flet Andersona nie zawsze musi kojarzyć się z folkiem, ale co najmniej dwa albumy („Heavy Horses” i „Songs From The Wood”) zawierają świadome nawiązania do muzyki folkowej.
W Polsce w tym czasie mieliśmy również kilka próbek łączenia folka z rockiem. Poza góralsko-rockowymi Skaldami mieliśmy Grupę Skifflową No To Co (która ze skiffle miała niewiele wspólnego), próbującą swych sił w folkrocku i zespół Dwa Plus Jeden, któremu najbliżej chyba do rockowego etapu Fairport Convention. Ten ostatni zespół nagrał zresztą doskonałą płytę (początkowo była to muzyczna ilustracja do spektaklu TV) „Irlandzki Tancerz”. Stare wiersze irlandzkie w przekładzie Ernesta Brylla i Małgorzaty Goraj posłużyły za bazę do utkania pięknej opowieści o Zielonej Wyspie. Jeszcze na płycie „Wyspa Dzieci” pobrzmiewają niekiedy irlandzkie echa. Ernest Bryll we współpracy z Katarzyną Gartner stworzył też przepiękny projekt zatytułowany „Na szkle malowane”, w którym brali udział niemal wszyscy liczący się wówczas artyści (Niemen, Rodowicz, Trubadurzy, Sipińska i wielu innych). Maryla Rodowicz do dziś swój wczesny etap kariery nazywa folkowym, niestety dzisiejszy biesiadny wizerunek artystki psuje w mej opinii magię tej nazwy. Nie daj Bóg byśmy otrzymali „Maryle Folkową”. Także inne zespoły romansowały z folkiem: Czerwone Gitary (utwór „Hosa-Dyna” na czwórce z 1966 roku), Breakout („Płonąca stodoła”), Niebiesko-Czarni (utwory inspirowane niekiedy folkiem), czy Czerwono-Czarni z Michajem Burano (kilka uroczych cygańskich melodii). Jak się więc okazuje nie byliśmy aż takim pustkowiem w dziedzinie muzyki folk.
Nieco inne podejście do mieszania folku z innymi gatunkami zaprezentował Mike Oldfield. Mimo iż wcześniej wraz z siostrą grał tradycyjną muzykę folkowa, nie można go uznać za muzyka folkowego. Jednak w jego muzyka często sięga po motywy nie tylko celtyckie, choć ta muzyka wydaje się być mu najbliższa. W najsłynniejszym „Tubular Bells” grali z nim m.in. The Chieftains, a Maggie Rilley znana jest również na scenie folkowej. Muzyce celtyckiej jest zresztą poświęcony niemal w całości album „Voyager”.
Koniec lat 70-tych to eksplozja punk rocka. Jednak związki tej żywiołowej muzyki z folkiem zostaną omówione w osobnym artykule.
Również nurt new romantic nie oparł się muzyce folkowej. Okładkę płyty „Lament” grupy Ultravox zdobi cromlech, a płyta zawiera gaelicką pieśń. Lider tego zespołu – Midge Ure – na swej solowej płycie „Breathe” dał wyraz jeszcze większej fascynacji dźwiękami ze świata Celtów.
W latach 80-tych mamy sporo odwołań do muzyki folkowej. Przyczynił się do tego m.in. zespół
Clannad, którego popularność zaczyna się w pierwszej połowie lat 80. To właśnie na ich płycie (album „Macalla”) pojawił się gościnnie wokalista U2 – Bono. Jak sam opowiada jechał samochodem, kiedy usłyszał w radio utwór „Theme From The Harry’s Game”. Anielski głos Maire Brennan sprawił że musiał zjechać na pobocze do czasu kiedy utwór się nie skończył. Zauroczenie to zaowocowało duetem z Maire w piosence „In The Lifetime” na wspomnianej wyżej płycie. Bono kilkakrotnie jeszcze otarł się o folk, choć U2 zazwyczaj nie jest identyfikowane z tym gatunkiem. Na licznych bootlegach koncertowych zdarza się czasem utwór „Springhill Mining Disaster”. Bono wkłada w ta pieśń tyle ekspresji… poza tym to niezwykła piosenka. Na koncertach zdarza się też że Larry Mullen zaczyna śpiewać, fanom udało się zarejestrować takie hity jak „The Wild Rover”, „Whiskey in the Jar”, czy „Dirty Old Town”. Ale to tylko bootlegi.
Wracając na chwilę do Clannad, na kilku płytach zespołu zagrał znany saksofonista Mel Collins, którego fani muzyki King Crimson na pewno kojarzą z karmazynową muzyką.
Coraz większa ilość wokalistów z kręgu muzyki rockowej i popowej sięgała po folkowe środki wyrazu. Niektórzy zdecydowanie jak Bob Geldof, czy The Waterboys, inni mniej, jak Tanita Tikaram (utwór „Good Tradition”), czy zespół James. Pojawiło się też wielu artystów korzystających z orientalizmów, jak choćby Ofra Haza. Dziś jednak nieliczni tylko ich pamiętają.
Należy wspomnieć, że w tym samym czasie funkcjonowała już bardzo prężna scena folkorockowa z takimi zespołami jak The Pogues czy nieco później The Levellers, które to zespoły wchodziły na listy przebojów konkurując z wykonawcami rockowymi.
Osobną sprawą jest współpraca z muzykami folkowymi. Takich przykładów również mamy sporo. Mark Knopfler, jeszcze grając w Dire Straits nagrywał również muzykę do filmów. Przy ścieżce dźwiękowej do filmu „Cal” (dramat osadzony w Irlandii Północnej) współpracował z nim znakomity dudziarz Liam O’Flynn. Naprawdę polecam tę muzykę. Zresztą Knopfler zaśpiewał gościnnie na płycie „Long Black Veil” The Chieftains (w utworze „Lily Of The West”). Zresztą muzycy rzeczonego zespołu wspierali go na solowej płycie zatytułowanej „Golden Heart”.
Gdyby zacząć wymieniać wszystkich wykonawców, którzy pojawili się gościnnie na płytach The Chieftains, lub którzy gościli ich na swoich albumach, starczyłoby materiału na co najmniej jeden taki artykuł. Skupiając się tylko na rockowych wykonawcach możemy zacząć od wspomnianej już płyty „Long Black Veil” – tam udało się Chieftainsom zgromadzić najwięcej rockowych gwiazd. Sting śpiewający gaelicki refren i angielskie zwrotki w „Mo Ghile Mear” to niebywały fenomen. Zresztą to świetny utwór. Sting and The Chieftains pojawili się również na płycie „Tower of Songs – Tribute To Leonard Cohen” (w utworze „Sisters of Mercy”). Ry Cooder (odpowiedzialny ostatnio w dużej mierze za sukces Buena Vista Social Club) pojawia się w „Dunmore Lassies”, Sinead O’Connor w piosence „He Moved Through the Fair”. Ta irlandzka piosenkarka niejednokrotnie współpracowała z Chieftainsami i robi to nadal (choćby płyta „Tears Of Stone” The Chieftains, czy ścieżki dźwiękowe takich filmów jak „Long Journey Home” czy „Michael Collins”), zaś na koncertach wykonuje piękną irlandzką „rebel song” pt. „Irish Streets & Irish Laws”. Współpracowała również z Afro Celt Sound System. Największym zaskoczeniem byli dla mnie: dinozaur rocka, bardzo popularny ostatnio Tom Jones, oraz wokalista The Rolling Stones – Mick Jagger (w „Rocky Road To Dublin” pobrzmiewa słynny riff z „Satisfaction”). Na jednej z solowych płyt tego artysty również pojawia się utwór folkowy, nie pomnę jednak co to było. Zapewniam że to nie wszyscy artyści kolaborujący z Chieftainsami.
Wróćmy na chwilę na nasze podwórko. Tu muzyka folkrockowa zdaje się ożywać, mam nadzieję że nie popadnie w stagnację, bądź nie wyprodukuje serii wtórnych produktów, jak ma to miejsce na scenie muzyki pop. Folkrockowe aranżacje pojawiają się na obu częściach „Taty Kazika” grupy Kult (z reszta zespołowi zdarzyło się „folkować” – posłuchajcie choćby utworu „Ręce do góry”). Zarówno studyjnie jak i koncertowo bardzo często pokazuje swe folkowe oblicze VooVoo. Również Szwagierkolaska mimo że jest zespołem folkrockowym składa się z muzyków najogólniej mówiąc rockowych. Warto też wspomnieć o folkowych elementach w piosenkach Anny Marii Jopek, Sixteen, czy też płycie „Oj Dana Da” Grzegorza z Ciechowa. Podobnie z działalnością folkowców z krwi i kości – mówię o Trebuniach-Tutkach – z zespołami i wykonawcami spoza folkowego światka. Z kolei barw góralskiego rocka broni zespół De Press.

Folkowych wycieczek jest dużo więcej, na pewno pominąłem kilka ważnych, czekam więc na uwagi, być może powstanie druga część artykułu o muzykach rockowych.

Cykl artykułów zatytułowany „Folkowe drogi” ma za zadanie przedstawić artystów z różnych gatunkowo krańców muzycznego świata, którzy zdecydowali się sięgnąć po nowe środki wyrazu w postaci muzyki folkowej. Postaram się odróżnić ich od folkowców sięgających do innych nurtów. Z czasem powinno zmienić się w to w przewodnik po folkowych wycieczkach „niefolkowych” wykonawców.

Jak duchy tu przybyły, żagli pełen cały świat
Owiane tajemnicą, skrzydła ich wypełnił wiatr
Ten świeży wiatr poranny, co wilgocią smaga twarz,
Cudownie jest znów ujrzeć jak płyną, płyną w dal.

Dorota Potoręcka „Dzień Wielkich Żaglowców”

Gdynię całkiem słusznie obwołano żeglarską stolicą Polski. Zlot żaglowców, w dniach 19-22 lipca, związany z rozpoczęciem regat Cutty Sark Tall Ships’ Races był największym jak dotąd tego typu zlotem w kraju. Jeszcze nigdy nie było u nas imprezy, na którą przybyłoby tak wiele spośród największych żaglowców świata.
Cutty Sark zawitał tym razem do Polski po raz czwarty. Warto wspomnieć, że przygotowania do tego olbrzymiego wydarzenia zajęły organizatorom (Sail Training Association Poland) pięć lat. Zgodnie z tym, co można było przeczytać w folderze reklamowym, zlot żaglowców w Gdyni był największą imprezą na Wybrzeżu. Przypuszczam, że jest w tym sporo racji, bo będąc tam przez trzy dni miałem okazję zaobserwować kilkadziesiąt tysięcy ludzi odwiedzających statki, korzystających z wielu stoisk handlowych i gastronomicznych, no i oczywiście słuchających morskiej muzyki.
A morska muzyka pojawia się niemal wszędzie tam, gdzie docierają żeglarze. Popularnie mówi się o niej „szanty” i przyjęło się już, że polskim terminem „szanty” określa się wszystko, co z żeglowaniem ma coś wspólnego, choć przecież oryginalne anglosaskie „shanties” były przede wszystkim pieśniami pracy, wykonywanymi w większości a capella. Dziś scena szantowa w Polsce jest ewenementem na skalę światową – mamy sporo zespołów reprezentujących bardzo różne nurty i style w obrębie szant.
Bałtycki Festiwal Piosenki Morskiej odbywa się w Gdyni co roku, zwykle w czerwcu, lecz tym razem organizatorzy postanowili przesunąć go właśnie na czas zlotu żaglowców. Korzyść z tego taka, że zamiast dwóch mniejszych imprez otrzymaliśmy jedną, o rozmiarach naprawdę imponujących. Każdego roku na festiwal zapraszano czołówkę znanych wykonawców – w większości te same nazwiska. Tym razem jednak było inaczej – poza znanymi i popularnymi artystami można było posłuchać wielu zespołów „na dorobku”. To duży plus tegorocznej edycji. Miejmy nadzieję, że w przyszłości zostanie ta formuła zachowana.
Festiwal rozpoczął się 19 lipca, a więc w sobotę, i trwał do poniedziałku, kiedy to Gdynia pożegnała wielkie żeglowce. Miejscem, w którym ustawiono szantową scenę było Nabrzeże Prezydenta, tuż obok wielkich i wspaniałych statków cumujących wówczas w Gdyni. Sobotnie popołudnie wypełniły zespoły takie jak Atlantyda, Orkiestra Samanta, Segras, Yank Skippers, czy Mietek Folk. Pokazały one zarówno bardziej folkowe w brzmieniu piosenki (Alantyda i Yank Skippers mają w repertuarze sporo przeróbek piosenek irlandzkich), niekiedy nawet folkrockowe (Orkiestra Samanta), a także śpiew a capella (Segras) i współczesne piosenki morskie (niemal cały repertuar grupy Mietek Folk i poszczególne utwory reszty wykonawców). Mimo palącego słońca wiele osób zatrzymało się na dłużej na tym morskim festynie. Odchodzono o godzinie 18., z zawodem, że tak szybko się skończył. Powodem były atrakcje, które przygotowało na ten dzień miasto – szanty nie mogły przecież konkurować z głównym wydarzeniem tego wieczoru, występującym na Skwerze Kościuszki zespołem Blue Cafe. Nie wiem, jak występ ten wyglądał. Siedziałem wówczas w domu, przygotowując się do maratonu szantowego, który miał odbyć się następnego dnia.
W niedzielę koncerty zaplanowano od godziny 11. Z zapowiedzi wynikało, że dzień ten będzie najciekawszym spośród całej imprezy. Zakończenie koncertów planowano na godzinę 1. w nocy, co daje łącznie czternaście godzin grania! Przyznam, że na tak długim koncercie szantowym jeszcze nigdy nie byłem. Rozpoczęły kapele startujące w przeglądzie oraz zespoły artystyczne z załóg statków. Te ostatnie przygotowały nie tylko występy muzyczne, ale też różne inne formy aktywności scenicznej. Żeglarz z jachtu francuskiego zaprezentował świetną choreografię walki z użyciem drewnianego miecza, zaś ciemnoskórzy marynarze z południowych wód stworzyli kilkudziesięcioosobowy zespół taneczny, bawiąc wszystkich wesołymi interpretacjami dyskotekowych tańców (było to dość widowiskowe, choć muzycznie zapachniało nieco tandetą).
Spośród zespołów konkursowych największe zainteresowanie wzbudziły Orkiestra Samanta, Róża Wiatrów i Stary Szmugler. Pierwsza z tych grup powoli zdobywa coraz większą popularność, rok temu nagrała płytę, a dziś jest zapraszana na większość ważnych festiwali. Żywiołowe wykonanie piosenki „Skrzypek” (z tradycyjną melodią bretońską) to jeden z najlepszych momentów części konkursowej. Świetnie wypadł też kawałek „Abordaż” – spodziewam się, że Róża Wiatrów będzie miała na swoim koncie porządny żeglarski przebój. Zespół ten zagrał fragment irlandzkiego utworu „Star of the County Down” i właśnie taka mieszanka piosenek współczesnych z lekko irlandzkim brzmieniem zapanowała na scenie podczas ich występu. Natomiast Stary Szmugler wystąpił z bardzo folkowym instrumentarium, z tin whistles i irlandzkim bodhranem. Wspierała się też gitarą i akustycznym basem. Ciekawostką było wykonanie przez nich żeglarskiego standardu „Cztery piwka” (autorstwa obecnego na festiwalu Jerzego Porębskiego) w wersji zaaranżowanej na amerykańskie cajun.
Co ciekawe, większość występujących zespołów, zarówno gości jak i konkursowiczów, zaczyna koncerty od kompozycji instrumentalnej – zazwyczaj czymś irlandzkim lub szkockim. Podejrzewam, że pozwala to dobrze ustawić instrumenty i jest ukłonem w kierunku akustyków. Z drugiej strony stało się ciekawym festiwalowym obyczajem. W Gdyni zespołów było sporo, ale nie powtarzały się takie same instrumentalne frazy!
Niedzielny koncert wieczorny otworzyła jedna z najbardziej znanych grup szantowych w Polsce, zespół Stare Dzwony. Marek Szurawski, Jerzy Porębski, Ryszard Muzaj i Andrzej Korycki – cztery osobowości. Każdy z nich nagrywał solowe płyty, często solo występują. Jednak kiedy wchodzą na scenę jako Stare Dzwony najczęściej dominuje tradycyjna marynarska pieśń pracy. Aranżacje Szurawskiego oscylują ostatnio wokół ciekawego eksperymentu. Podobnie jak wielonarodowe załogi na wielkich żaglowcach śpiewały niekiedy różne wersje językowe tych samych piosenek, tak w przypadku Starych Dzwonów coraz częściej mamy do czynienia z polsko-angielskimi tekstami szant. Zazwyczaj wygląda to tak, że zaśpiewy są po polsku i towarzyszy im chóralny refren po angielsku. Publiczności taka zabawa musi się podobać, bo zwykle dzielnie śpiewa z wykonawcami. Poza pieśniami pracy ze sceny zabrzmiało kilka autorskich piosenek Muzaja i Porębskiego, a Korycki zaintonował słynne „Mewy”. Zespół zebrał rzęsiste brawa.
Po nim na scenie zainstalował się jeden z najbardziej folkowych zespołów na scenie szantowej – wspomniana już przy okazji koncertu sobotniego Atlantyda. Piosenki takie jak „Marco Polo” czy „Stara latarnia” Sławomir Klupś śpiewał już ze swoim poprzednim zespołem – Mechanicy Shanty. W Atlantydzie brzmią nieco inaczej, ale doskonale komponują się z nowymi piosenkami, których też nie zabrakło. Występ Atlantydy nieoczekiwanie przerwano, gdyż musiało odbyć się wręczenie nagród w konkurencjach żeglarskich, które już w sobotę odbywały się na terenie Zatoki Gdańskiej. Atlantyda zapowiedziała jednak, że jeszcze tego dnia powróci i rzeczywiście grała jeszcze wieczorem, wabiąc pod scenę wielu sympatyków żeglarskiego śpiewania.
Po wręczeniu nagród na scenie pojawiło się tak wiele zespołów, że wręcz trudno było wszystkie spamiętać. W ciągu dnia zagrali jeszcze konkursowicze, tym razem w mniej okrojonym repertuarze (nie tylko konkursowym). Wśród wartych wymienienia występów na pewno był koncert grupy Yank Skippers, ktorej frontman, zwany popularnie Bongosem, ma niesamowity dar nawiązywania kontaktu z publicznością. Również zespół Perły i Łotry zabrzmiał bardzo dobrze, potwierdzając fakt, iż jest jedną z najlepszych kapel śpiewających szanty a capella. Jako że w repertuarze ma wiele przeróbek szant bretońskich, to sięgał po nie często. W jego wersjach piosenki te wciąż posiadają charakterystyczną dla francuskiego języka melodykę – wychodzi tu świetnie i jest niewątpliwym atutem grupy.
Jedną z głównych atrakcji wieczoru był występ kolejnej legendy szantowej sceny – zespołu Smugglers. Grupa ta, definiująca swoją muzykę jako morski folk-rock, była pierwszą kapelą na scenie żeglarskiej, która odważyła się użyć perkusji. Wczesne piosenki Smugglersów powstawały pod sporym wpływem brytyjskich zespołów folkrockowych takich jak The Albion Band czy Fairport Convention. Sporo tu także nawiązań do muzyki irlandzkiej. W ostatnich czasach zespół bawi się głównie aranżami, czasem sięga po tradycyjne szanty, innym razem po jakieś archiwalne piosenki morskie. Daje to niezłe efekty, czego przykładem może być smugglersowa wersja „Portu” Krzysztofa Klenczona. Niedzielny koncert rzeczywiście skończył się około godziny 1. w nocy. A przecież nie był to jeszcze koniec festiwalu. W poniedziałek, gdy żaglowce odpływały, publiczność koncertowa wyraźnie się przerzedziła, ale pod wieczór znów zapełniło się pod sceną.
Warto było na te dni pojawić się w Gdyni. Wypłynięcie żaglowców na Zatokę i obserwowanie, jak idą pod pełnymi żaglami to nie lada gratka. Najlepiej na tym wyszli wszyscy wyposażeni w dobre lornetki, gdyż większe statki stawiały żagle dość daleko od brzegu. Najważniejsze, by powróciły. Z muzyką.